Linux Nədir
Linux, sərbəstcə dağıt/paylana bilən, çokgörevli, çox istifadəçili UNIX əməliyyat sistemi törəməsidir. Linux, İnternet üzərində əlaqədar və maraqlı bir çox adam tərəfindən ortaq olaraq inkişaf etdirilməkdə olan və başda IBM-PC uyğun fərdi kompüterlər olmaq üzrə bir çox platformada işlə/çalışa bilən və hər hansı bir xərci olmayan bir əməliyyat sistemidir.
UNIX 70li illərin ortalarında böyük kompüterlər üzərində çox istifadəçili bir əməliyyat sistemi olaraq inkişaf etdirilmişdir. Zaman içərisində yayılmış və bir çox törəməs(n)i ortaya çıxmışdır. UNIX adı UNIX Research Laboratories INC şirkətinin qeydiyyatlı markası olduğundan ötəri bir çox şirkət, eyni təmələ söykənən əməliyyat sistemləri üçün dəyişik adlar istifadə etmişlər. Nümunə olaraq
Hewlett-Packard HP-UX
IBM AIX
Təqdim et Microsystems SunOS
istifadə etməkdədirlər. Bu gün fərdi kompüterlərdən super kompüterlərə qədər biçok kompüter üçün yazılmış ol/tapılan UNIX törəmələri mövcuddur. Nə var ki bu törəmələrin çoxu inkişafı müəyyən bir nöqtədə dayanmış və yüksək qiymətlə satılan ticari proqramlardır.
Linux, təməl olaraq Finləndiyə Universitetində şagird olan Linus Torvaldsın və İnternet üzərində maraqlı bir çox proqramçının qatqıları ilə inkişaf etdirilmişdir. Linux inkişafı açıq bir şəkildə edilməkdədir. Bunun mənas(n)ı, əməliyyat sisteminin hər mərhələsi açıq olaraq İnternet üzərində nəşr olunmaqda, dünyanın dörd bir tərəfində istifadəçilər tərəfindən test edilməkdə, səhvləri və əksiklikləri təsbit edilərək düzəldilməkdə və inkişaf etdirilməkdədir. Zaman zaman bu sınaq mərhələləri müəyyən bir nöqtədə dayandırılar və etibarlı bir əməliyyat sistemi təqdim edilib, inkişaf etdirmə üçün ayrı bir silsiləyə davam edilər. İnkişaf etdirmədə iştirak edən bu açıqlıq Linuxun ən böyük üstünlüklərindən biridir. İnkişafı təkamüllüdür, səhvlər anında istifadəçilər tərəfindən təsbit edilib hesabat edilməkdə və bir çox adamın qatqısıyla düzəldilməkdədir. Bəzi əməliyyat sistemi distributivləri saatlar içərisində aktuallaşa bilməkdədir.
Linux, Andy Tannenbaum tərəfindən inkişaf etdirilmiş olan Minix əməliyyat sisteminə söykənməkdədir. Linus Torvalds boş zamanlarında Minixten daha yaxşı bir Minix əməliyyat sistemi yaratmaq düşüncəsiylə 1991 Avqust sonlarında ilk işlə/çalışan Linux nüvəsini meydana gətirdi. 5 Oktyabr 1991 tarixində 0.02 distributivi Linux ilk dəfə tanıdıldı. Linus, comp.os.minix xəbər qrupuna göndərdiyi yazıda yeni bir əməliyyat sistemi inkişaf etdirməkdə olduğunu və maraqlanan hər kəsin köməyini gözlədiyini yazmışdı. Əməliyyat sisteminin nüvəs(n)i üçün verilən nömrələr qısa müddətdə bir standart qazandı. a. x. y tündlündə ifadə olunan nüvə törəmələrində y ol/tapılılan səviyyəni, x gəlişim/inkişaf mərhələsini göstərməkdədir. Tək ədədli xler inkişaf etdirmə mərhələlərini cüt ədədli x ler isə etibarlı Linux nüvələrini göstərməkdədirlər. a isə dəyişik Linux distributivlərini ifadə edər. Bu yazının hazırlandığı Avqust 1997 içərisində ən son etibarlı (qərarlı) Linux nüvəs(n)i 2. 0.30, ən son gəlişim/inkişaf mərhələsindəki nüvə isə 2. 1.47dir.
Linux həqiqətən son illərdə sürətli bir inkişaf göstərmiş, çesitli ölkələrdən bir çox istifadəçiyə çatmış və proqram dəstəyi gündən günə artmışdır. Dəyişik quruluşlar Linux sistemi və tətbiq proqramlarını bir yerə gətirərək paylamalar meydana gətirmişlər və istifadəsini yaymışlar.
1.1 Linuxun Dəstəklədiyi Təchizatlar
· · · Linux bu anda başda IBM-PC uyğun fərdi kompüterlər olmaq üzrə Apple, Atari və Amiga kimi 68000 əsaslı kompüterlər üzərində, Təqdim et Sparc prosessorlu iş stansiyaları, Alpha prosessorlu fərdi kompüterlər, MIPS, PowerPC, HP PA-RISC və ARM arxitekturalarında işlə/çalışmaqdadır.
· · · IBM uyğun fərdi kompüterlər üzərində 80386 və üzəri (80486 80586 Pentium PentiumPro və törəmələri) dəyişik istehsalçıların prosessorları ilə problemsiz olaraq işlə/çalışmaqdadır. 80286 və 8086 prosessorlu kompüterlər üçün məhdud qabiliyyətdə Linux tətbiqləri mövcuddur.
· · · PCI, VESA, ISA və MCA arxitekturalarında hər cür ana platas(n)ı dəstəkləməkdədir.
· · · Nəzəri olaraq 4 Gbytea qədər RAM dəstəklənilməkdədir.
· · · AT uyğun disklər (IDE, EIDE və 16 bitlik MFM,RLL və ya ƏSDİ) dəstəklənilməkdədir. İdarə kartına uyğun dəstək ol/tapıldığı müddətcə SCSI disklər və digər cihazlar dəstəklənilməkdədir.
· · · IDE-ATAPI CD-ROM sürücüləri, və bəzi xüsusi CD-ROM idarə kartları dəstəklənilməkdədir.
· · · Mətn/mətin ekranlarda CGA, EGA, VGA, Hercules və ya uyğun kartlar dəstəklənilməkdədir. X Window mühitində ümumi VGA və SVGA uyğun kartlar və S3, ET4000, 8514/A, ATI MACH8, ATI MACH32 kimi bir çox video kartı dəstəklənilməkdədir.
· · · Bir çox 10 və 100 Mbit ethernet kartı, ISDN, ATM, FDDI, SLIP, CSLIP, PPP dəstəyi verilməkdədir.
· · · Başda SoundBlaster,Gravis Ultrasound olmaq üzrə bir çox səs kartı dəstəklənilməkdədir.
Linux altında hansı təchizatların dəstəklənildiyi ilə əlaqədar detallı məlumatı Hardware-HOWTOdan ala bilərsiniz. HOWTO sənədləri haqqında daha geniş məlumat və haradan təmin edəcəyiniz kitabın sonunda detallı tərəfindən izah edilmişdir.
Maşınınızda Linux işlətmək üçün istifadə edəcəyiniz tətbiqlərə bağlı olaraq ən az bir 386SX prosessor və 4 Mbyte rama ehtiyac duyacaqsınız. Sabit disk üzərində isə ən az 40 Mbytelik bir alan/sahə ayırmanız lazım olacaq. Rahat bir istifadə üçün ən az 8 Mbyte RAM və 200 Mbyte sabit disk və bir 486 prosessor təklif edilməkdədir.
1.2 Linuxun İstifadə Məqsədləri
Ödənişsiz olaraq dağıt/paylanır və inkişafının bibi/hələ davam edir olması biçcok adamın Linuxun professional sahələrdə istifadə edilə bilməyəcəyinin düşünməsinə gətirib çıxarmaqdadır. Halbuki Linux əməliyyat sistemini istifadə edən kompüterlər xüsusi istifadə başda olmaq üzrə bir çox sahədə məşhur olaraq istifadə edilməkdədirlər.
Fərdi İstifadə
Linux evində və ya işində UNIX əməliyyat sistemi altında işlə/çalışmaq istəyənlər üçün ideal bir platformadır. Xüsusilə işi və ya təhsili əsnasında UNIX platformalar altında işlə/çalışmaq, tətbiqlər istifadə etmək və ya proqram inkişaf etdirən kəslər öz fərdi kompüterlərində bənzər mühiti tuta bilməkdə və işlərini öz fərdi kompüterlərində reallaşdıra bilməkdədirlər. Bunlara əlavə olaraq Linux altında iştirak edən tətbiqlər gedərək sıravi bir istifadəçi üçün belə bu əməliyyat sisteminin maraqlı hala gəlməsini təmin etməkdədir. İnkişafları hələ tamamlanmamış olmasına baxmayaraq, hər hansı bir fərdi kompüterdən gözlənilə biləcək yazı redaktorları, hesab xətkeş/cədvəlləri, şəkil proqramları, verilənlər bazaları bir çox ehtiyaca cavab verəcək səviyyəyə gəlmişdir. Məsələn LaTeX istifadəçiləri MS-DOS altında tapdıqları dəstəyin çox daha çoxunu Linux altında tapa bilməkdədirlər.
İnternet Serveri
Linux doğrudan TCP/IP dəstəyi ilə gəlməkdədir. Bu istiqaməti ilə TCP/IP əsaslı kompüter şəbəkələrində həm istəkçi həm də server olaraq məşhur istifadə tapmışdır. Üzərində halı hazırda ol/tapılan xidmətlərin müxtəlifliyi, yeni çıxan xidmətlərə sürətli uyğunlaşması, asan konfigüre edilə bilməsi və xüsusilə də aşağı xərci səbəbi ilə məşhur olaraq İnternet xidmətlərinin verilməsi məqsədiylə istifadə edilməkdədir. Zamanla verdiyi şəbəkə xidmətləri başqa protokollara dəstək verəcək sekilde genişlədilmişdir. Bu anda Linux
WWW server
DNS server
NFS server
NIS server
X Window server
BOOTP server
SMTP server
FTP server
LIST server
NEWS server
kimi məşhur TCP/IP xidmətlərinin yanında
NOVELL server (Novell protokolu istifadə edərək disk və yazıçı xidməti)
· · · SAMBA server (Windows 3.1, Windows95, Windows NT və WfW üçün disk və yazıçı xidməti)
· · · APPLETALK server (MacOS istifadə edən Apple maşınlar üçün disk və yazıçı xidməti) verə bilməkdədir.
Şəbəkə İşçisi
Linux proqram dəstəyi ilə bir çox şəbəkə işçisinin yerinə keçə biləcək bir alternativ olaraq istifadə edilə bilməkdədir. Birdən çox şəbəkənin bir-birinə bağlanması məqsədiylə bir istiqamətləndirici (router) olaraq da istifadə edilə bilməkdədir. Xüsusilə fərqli protokollar arası bir keçiş işçisi olaraq məşhur şəkildə Linuxtan faydalanılmaqdadır. Ayırca istiqamətləndirici olaraq istifadə edildiyində asanlıqla təhlükəsizlik məqsədiylə firewall (alov divarı) olaraq konfigüre edilə bilməkdədir. Buna əlavə olaraq bir şəbəkə üzərində ol/tapılan iki segmanın trafikini bir-birindən ayıran bir körpü (bridge) olaraq da xidmət verə bilməkdədir. Bir çox təşkilatda bir və ya daha çox modemin bağlanması məqsədiylə bir terminal server (terminal server) olaraq Linux istifadə edilməkdədir.
1.3 Haradan Linux Tapa bilərəm ?
Linux əməliyyat sistemiminin təməlini meydana gətirən nüvə, bu nüvənin istifadə etdiyi dəstək kitabxanaları və tətbiq proqramları bir araya gətirilərək, yükləmə proqramları da əlavə olunaraq Linux paylamaları meydana gətirilməkdədir. Bu paylamalar təməl olaraq bir istifadəçinin Linux istifadə etmək üçün ehtiyac duy/eşidə biləcəyi bir çox proqramı bir araya gətirərlər. Bu paylamaların çoxu İnternet üzərində anonim FTP arxivlərində ol/tapıla bilməkdədirlər. İnternet daxilolma/müraciəti ol/tapılmayan kəslərində (və ya İnternetdən 120 Mbyte kopiyalamaq istəməyən kəslərin) faydalana bilməsi üçün çesitli CD-ROM şirkətləri tərəfindən CD-ROM üzərində paylamalar meydana gətirilmişdir.
Sənəd Təmini
Linux haqqında yazılan kitabların sayı gün keçdikcə artmaqdadır. Yenə də ən aktual məlumat İnternet üzərində vardır. Elektronik mühitdə ol/tapılan iki təməl sənəd növü vardır. Bunlar:
Linux ********ation Project
NECƏ (HOWTO) sənədləridir.
.
1.4 Proqram Xüsusiyyətləri
Bir əməliyyat sistemi, nə qədər mükəmməl olursa olsun, tətbiq proqramlarının çoxluğu və keyfiyyəti ilə var ola bilərlər. Hər hansı bir Linux paylamas(n)ı içərisində, dəyişik məqsədlərə xidmət edən bir çox proqram vardır. Ancaq hər keçən gün bu paylamalarda iştirak etməyən yeni yeni proqramlar çıxmaqdadır.
UNIX maşınlar üzərində iştirak edən tətbiqlərin çoxu, dəyişik platformalar altında ol/tapıldığından işlədilə bilər (executable) olaraq dağıt/paylanmaz, qaynaq kodu şəklində təqdim edilərlər. Haqqında danışılan proqramı istifadə etmək istəyən bir istifadəçi bu qaynaq kodunu öz platformasında yığaraq işlədər. Bu cür proqramların bir çoxu Linux altında asanlıqla işlədilə bilməkdədir. Bu cür proqramları İnternet üzərində müxtəlif FTP arxivlərində tapmaq mümkündür.
Linuxa xüsusi və ya Linux üzərində inkişaf etdirilən proqramlar üçün standart bəzi FTP arxivləri vardır. Bunların ən/en bilinəni Sunsite FTP arxividir. Burada müxtəlif silsilə/serialınlar altında mövzularına görə ayrılmış bir vəziyyətdə elektronik dövrə dizayn proqramlarından oyun proqramlarına qədər bir çox dəyişik proqram vardır. Bu arxivin Türkiyədə yer alan bir kopiyası ünvanında vardır.
Linuxun bu cür sevilməsi və yayılması çesitli şirkətlərin (Macintosh, Təqdim et, SSC kimi) Linux üzərində işlə/çalışan ticari proqramlar inkişaf etdirməsi nəticəsini verdi. Bu mövzuda detallı məlumat üçün Commercial-HOWTO sənədindən faydalana bilərsiniz.
Linux üzərində ol/tapılan tətbiqlərin və proqramların siyahıları üçün aşağıdakı ünvanlardan faydalana bilərsiniz:
Linux Applications and Utilities
Scientific Applications on Linux
Linux Software Map
Mövzu: Linux nədir ? 
Çər. Apr. 29, 2009 8:41 pm
